This is a rather racy dialogue from Erasmus’ Colloquia Scholastica (1536). A discussion of the colloquia and link to the full text can be found here.

Proci et puellae

Personae

Pamphilus, Maria.

Pamphilus

Salve crudelis, salve ferrea, salve adamantina.

Maria

Salve tandem et tu Pamphile, quoties et quantum voles, et quocunque libet nomine. Sed interim mihi videris oblitus nominis mei; Maria vocor.

Pamphilus

At Martiam dici oportuit.

Maria

Quid ita, quaeso? Quid mihi cum Marte?

Pamphilus

Quia quemadmodum illi deo pro ludo est, homines interficere, ita et tibi: nisi quod tu Marte crudelior occidis etiam amantem.

Maria

Bona verba. Ubinam strages ista mortalium, quos ego occidi? Ubi sanguis interfectorum?

Pamphilus

Unum cadaver vides exanime, si modo me vides.

Maria

Quid ego audio? Mortuus loqueris, et obambulas? utinam mihi nunquam occurrant umbrae formidabiliores!

Pamphilus

Ludis tu quidem; tamen interim miserum exanimas, et crudelius occidis, quam si confoderes telo. Nunc longo cruciatu excarnificor miser.

Maria

Eho, dic, quot gravidae ad tuum occursum abortierunt?

Pamphilus

Atqui pallor arguit exsanguem magis, quam ulla sit umbra.

Maria

Atqui iste pallor tinctus est viola. Sic palles ut cerasus maturescens, aut uva purpurascens.

Pamphilus

Satis procaciter rides miserum.

Maria

Atqui si mihi non credis, admove speculum.

Pamphilus

Non optarim aliud speculum; nec arbitror esse clarius ullum, quam in quo me nunc contemplor.

Maria

Quod speculum mihi narras?

Pamphilus

Oculos tuos.

Maria

Argutator, ut semper, tui similis es! Sed unde doces esse exanimem te? An cibum capiunt umbrae?

Pamphilus

Capiunt, sed insipidum, qualem ego.

Maria

Quibus igitur vescuntur?

Pamphilus

Malvis, porris, et lupinis.

Maria

Atqui tu non abstines a capis et perdicibus.

Pamphilus

Verum; sed interim nihilo plus sapiunt palato meo, quam si malvis vescerer, aut betis absque pipere, vino et aceto.

Maria

O te miserum! et tamen interim obesulus es. An et loquuntur exanimes?

Pamphilus

Sic ut ego, voce perquam exili.

Maria

Atqui nuper quum audirem te conviciantem rivali tuo, vox non erat admodum exilis. Sed obsecro te, num etiam ambulant umbrae? num vestiuntur? num dormiunt?

Pamphilus

Etiam coeunt, sed suo more.

Maria

Nae tu suavis nugator es.

Pamphilus

Sed quid dices, si argumentis Achilleis evincam, et me esse mortuum et te esse homicidam?

Maria

Absit omen, Pamphile: sed aggredere sophisma.

Pamphilus

Primum illud mihi donabis, opinor, mortem nihil aliud esse, quam abductionem animae a corpore.

Maria

Largior.

Pamphilus

Sed ita, ut ne reposcas, quod dederis.

Maria

Non fiet.

Pamphilus

Tum haud inficiaberis, eum qui alteri adimit animam, homicidam esse.

Maria

Accedo.

Pamphilus

Concedes et illud, quod, a gravissimis auctoribus dictum, tot seculorum suffragiis comprobatum est, animam hominis non illic esse ubi animat, sed ubi amat.

Maria

Istuc explana crassius: non enim satis assequor, quid velis.

Pamphilus

Et hoc sum infelicior, quod istuc non aeque sentis atque ego.

Maria

Fac ut sentiam.

Pamphilus

Eadem opera fac ut sentiat adamas.

Maria

Equidem puella sum, non lapis.

Pamphilus

Verum: sed adamante durior.

Maria

Sed perge colligere.

Pamphilus

Qui corripiuntur afflatu divino, nec audiunt, nec vident, nec olfaciunt, nec sentiunt, etiamsi occidas.

Maria

Audivi sane.

Pamphilus

Quid coniectas esse in caussa?

Maria

Dic tu, philosophe.

Pamphilus

Nimirum quoniam animus est in coelis, ubi habet quod vehementer amat, et abest a corpore.

Maria

Quid tum postea?

Pamphilus

Quid tum, dura? Illud consequitur, et me esse mortuum, et te esse homicidam.

Maria

Ubi est igitur anima tua?

Pamphilus

Illic ubi amat.

Maria

Quis autem ademit tibi animam? quid suspiras? Dic libere, dices impune.

Pamphilus

Crudelissima quaedam puella, quam ego tamen ne mortuus quidem odisse possum.

Maria

Humanum ingenium. Sed cur illi vicissim non adimis suam animam, par pari, quod aiunt, referens?

Pamphilus

Nihil me felicius, si quidem liceat facere permutationem, sic ut illius animus vicissim demigret in pectus meum, quemadmodum meus animus totus demigravit in corpus illius.

Maria

At licetne mihi tecum vicissim sophistam agere?

Pamphilus

Sophistriam.

Maria

Num fieri potest, ut idem corpus sit animatum, et exanime?

Pamphilus

Non eodem quidem tempore.

Maria

Quum abest anima, tum mortuum est corpus?

Pamphilus

Est.

Maria

Nec animat, nisi quum adest?

Pamphilus

Esto sane.

Maria

Qui fit igitur, ut, quum ibi sit, ubi amat, animet tamen corpus, unde demigravit? Quod si animat, etiam quum amat alibi, quomodo vocatur exanime corpus, quod animatum est?

Pamphilus

Argutare tu quidem satis sophistice; sed me talibus pedicis non capies. Anima, quae moderatur utcunque corpus animantis, improprie dicitur anima, quum revera sint tenues quaedam animae reliquiae; non aliter quam odor rosarum manet in manu, etiam rosa submota.

Maria

Difficile est, ut video, vulpem capere laqueo. Sed illud responde: Nonne agit, qui occidit?

Pamphilus

Maxime.

Maria

Et patitur, qui occiditur?

Pamphilus

Scilicet.

Maria

Qui fit igitur, ut, quum qui amat, agat, quae amatur, patiatur, occidere dicatur, quae amatur, quum amans potius occidat seipsum?

Pamphilus

Imo contra; qui amat patitur: quae amatur, agit.

Maria

Istuc nunquam evinces apud Areopagitas Grammaticos.

Pamphilus

At evincam apud Amphictyones Dialecticos.

Maria

Verum ne graveris et illud respondere. Volens amas, an nolens?

Pamphilus

Volens.

Maria

Quum igitur liberum sit non amare, videtur homicida, quisquis amat; praeterque ius accusat puellam.

Pamphilus

Atqui puella non ideo occidit quod amatur, sed quod non amat mutuum. Occidit autem; quisquis servare potest, nec servat.

Maria

Quid si iuvenis amet inconcessa, hoc est, uxorem alienam, aut virginem Vestalem? num illa amabit mutuum, ut servet amantem?

Pamphilus

Sed hic iuvenis amat, quod amare fas piumque est, atque etiam aequum et bonum, et tamen occiditur. Quod si leve est homicidii crimen, et veneficii ream peragam.

Maria

Istuc prohibeant superi. An Circen quampiam ex me facies?

Pamphilus

Aliquid et ista crudelius. Nam porcus aut ursus esse malim, quam id quod nunc sum, exanimis.

Maria

Quo tandem veneficii genere perdo homines?

Pamphilus

Fascino.

Maria

An igitur vis, ut posthac abs te deflectam noxios oculos?

Pamphilus

Bona verba. Imo magis afflecte.

Maria

Si mihi sunt oculi fascinatores, qui fit, ut non contabescant et ceteri, quos obtueor? Itaque suspicor fascinum istud esse in tuis oculis, non in meis.

Pamphilus

Non sat tibi erat iugulare Pamphilum, ni insultes insuper?

Maria

O lepidum mortuum! Sed quando parabuntur exsequiae?

Pamphilus

Opinione tua celerius, ni tu succurras.

Maria

Egon’ rem tantam possum?

Pamphilus

Potes vel mortuum ad vitam revocare, idque minimo negotio.

Maria

Si quis mihi porrigat panacen.

Pamphilus

Nihil opus herbis; tantum redama. Quid autem facilius, imo quid aequius? Non aliter absolveris ab homicidii crimine.

Maria

Apud quod tribunal peragar rea? Areopagitarum?

Pamphilus

Non; sed apud tribunal Veneris.

Maria

Aiunt deam esse placabilem.

Pamphilus

Imo nullius ira perinde formidabilis.

Maria

Habet fulmen?

Pamphilus

Non.

Maria

Habet tridentem?

Pamphilus

Nequaquam.

Maria

Habet hastam?

Pamphilus

Minime, sed est dea maris.

Maria

Non navigo.

Pamphilus

Sed habet puerum.

Maria

Non est formidabilis aetas.

Pamphilus

Vindicem ac pervicacem.

Maria

Quid is mihi faciet?

Pamphilus

Quid faciet? Prohibeant omnes superi. Nolim enim illi malum ominari, cui bene volo.

Maria

Tamen effare; nulla mihi superstitio est.

Pamphilus

Dicam ergo. Si hunc spreveris amantem non omnino mutuo indignum amore, nisi fallor, ille fortasse iussu matris immittet tibi pessimo veneno tinctum iaculum, ut in sordidum aliquem depereas, qui te tamen non redamet.

Maria

Supplicium narras abominandum. Ego sane vel mori praeoptarim, quam perdite amare deformem, nec amore mutuo respondentem.

Pamphilus

Atqui nuper huius mali fuit exemplum insigniter editum in puellam quandam.

Maria

Ubi locorum?

Pamphilus

Aureliae.

Maria

Quot anni sunt?

Pamphilus

Quot anni? vix sunt menses decem.

Maria

Puellae quod erat nomen? Quid haeres?

Pamphilus

Nihil; novi tanquam te.

Maria

Quin igitur edis nomen?

Pamphilus

Quia non placet omen. Utinam alio quovis nomine dicta fuisset. Idem habebat nomen quod tu.

Maria

Pater quis erat?

Pamphilus

Vivit adhuc inter iureconsultos praecipui nominis, re splendida.

Maria

Adde nomen.

Pamphilus

Mauritius.

Maria

Cognomen.

Pamphilus

Aglaius.

Maria

Vivitne mater?

Pamphilus

Nuper reliquit superos.

Maria

Quo morbo periit?

Pamphilus

Quo morbo rogas? moerore. Et pater, tametsi vir cum primis fortis, periclitabatur.

Maria

Licetne scire matris quoque nomen?

Pamphilus

Maxime. Sophronam nemo non novit. Sed quid sibi vult ista percunctatio? An me putas apologum comminisci?

Maria

Egone de te suspicarer hoc? Haec suspicio pronior est in sexum nostrum. Sed narra, quid acciderit puellae.

Pamphilus

Puella erat honesto loco nata, ut dixi, re lauta, forma perquam eleganti: qui multis? digna principe marito. Huius nuptias ambiebat procus quidam illi non dissimilis.

Maria

Quo nomine?

Pamphilus

Hei mihi, offendor omine; Pamphilus et ille dictus est. Illa nihil non tentantem pertinacissime sprevit. Iuvenis dolore contabuit. Nec ita multo post illa deperire coepit in quendam, simium verius quam hominem.

Maria

Quid ais?

Pamphilus

Adeo perdite, ut satis dici non queat.

Maria

Tam elegans puella tam deformem?

Pamphilus

Vertice acuminato, raro capillitio, eoque lacero et impexo, furfure ac lendibus oppleto: pleramque cranii cutem nudaverat alopecia; oculis refugis, naribus simis ac sursum hiantibus, ore sparso, dentibus putridis, balbutiente lingua, mento scabioso; scapulas deformabat gibbus; venter prominulus, crura vara.

Maria

Thersiten quempiam mihi depingis.

Pamphilus

Imo aiunt, illi non fuisse nisi unam auriculam.

Maria

Altera perierat illi fortasse in bello.

Pamphilus

Imo in pace.

Maria

Quis hoc ausus est?

Pamphilus

Dionysius carnifex.

Maria

Fortasse formae infelicitatem pensabat res ampla domi?

Pamphilus

Imo decoxerat, ac plus quam animam debebat. Cum hoc marito tam insignis puella nunc degit aetatem, ac subinde vapulat.

Maria

Rem miseram narras.

Pamphilus

Sed veram. Sic visum est Nemesi iuvenis spreti contumeliam ulcisci.

Maria

Ego citius optarem exstingui fulmine, quam talem ferre maritum.

Pamphilus

Ergo ne provoca Nemesim, et amantem redama.

Maria

Si quidem istuc satis est, redamo.

Pamphilus

Sed optarim istum amorem esse perpetuum ac proprium: coniugem ambio, non amicam.

Maria

Neque me id fugit; sed diu deliberandum est in eo, quod semel coeptum rescindi non potest.

Pamphilus

Apud me quidem nimium diu deliberatum est.

Maria

Vide autem, ne tibi imponat amor, non optimus consultor. Nam caecum esse ferunt.

Pamphilus

Sed oculatus est, qui ex iudicio nascitur. Non ideo mihi talis videris, quod amem te; sed ideo te amo, quod talem te conspexerim.

Maria

At vide, ne non satis me perspectam habeas. Si calceum induisses, tum demum sentires, qua parte te urgeret.

Pamphilus

Iacienda est alea; quanquam ego multis auguriis colligo rem melius cessuram.

Maria

Etiam augur es?

Pamphilus

Sum.

Maria

Quibus igitur auguriis colligis? An volavit noctua?

Pamphilus

Illa volat stultis.

Maria

An a dextris advolavit iugum columbarum?

Pamphilus

Nihil istiusmodi. Sed mihi iam annis aliquot perspecta est probitas tuorum parentum: ea primum avis est non pessima, e bonis prognatam esse. Neque me clam est, quam salubribus monitis, quam sanctis exemplis apud hos sis instituta. Et plus est bene institui, quam bene nasci. Habes alterum augurium. Ad haec meis maioribus non omnino malis, ni fallor, iam olim cum tuis amicitia non vulgaris intercedit: quin et nos inter nos a teneris, quod aiunt, unguiculis noti sumus; nec male convenit geniis nostris. Iam aetas inter nos, res, dignitas, nobilitas, inter utriusque parentes paene paria sunt. Demum, quod est in amicitia praecipuum, tui mores mihi videntur non pessime quadrare ad meum ingenium. Potest enim per se praeclarum esse, quod tamen non sit aptum. Quam mei vicissim tuo congruant, nescio. Hae videlicet aves, mea lux, mihi promittunt fore inter nos felix, perpetuum ac laetum iucundumque connubium, modo ne tuus animus mali ominis cantionem nobis occinat.

Maria

Quam cantilenam optas?

Pamphilus

Ego praecinam: Sum tuus; tu succine: Sum tua.

Maria

Brevis quidem cantiuncula; sed longum habet epiphonema.

Pamphilus

Quid refert, quam longum, modo laetum?

Maria

Adeo mihi es invisus, ut nolim te committere, cuius in posterum poeniteat.

Pamphilus

Desine male ominari.

Maria

Fortassis alia tibi videbor, ubi morbus aut aetas hanc formam immutarit.

Pamphilus

Nec hoc corpus, o bona, semper erit aeque succulentum. Sed ego non contemplor tantum istud undique florens et elegans domicilium, hospitem magis adamo.

Maria

Quem hospitem?

Pamphilus

Animum istum tuum, cuius decor semper cum aetate crescet.

Maria

Nae tu plus quam Lynceus es, si istum perspicis per tot tectoria.

Pamphilus

Animum animo perspicio. Ad haec, in communibus liberis subinde repubescemus.

Maria

Sed interim perit virginitas.

Pamphilus

Verum. Sed eho, dic mihi, si tibi esset elegans pomarium, optares illic nihil unquam gigni praeter flores: an malles, delapsis floribus, videre arbores maturis pomis gravidas?

Maria

Ut argutatur!

Pamphilus

Saltem illud responde, utrum est elegantius spectaculum, vitis humi iacens et computrescens, an amplexa palum aut ulmum, eamque purpureis uvis degravans?

Maria

Responde tu mihi vicissim, utrum spectaculum amoenius, rosa nitens et lactea in suo frutice, an decerpta digitis ac paullatim marcescens?

Pamphilus

Ego rosam existimo feliciorem, quae marcescit in hominis manu, delectans interim et oculos et nares, quam quae senescit in frutice: nam et illic futurum erat, ut marcesceret; quemadmodum felicius est vinum, quod bibitur antequam acescat. Quanquam non statim marcescit flos puellae, si nupserit: imo video, multas, quae ante nuptias pallebant, languebant, ac velut extabescebant, ex congressu viri sic enituisse, ut tum demum florere coeperint.

Maria

Attamen favorabilis ac plausibilis apud omnes est virginitas.

Pamphilus

Elegans quidem res puella virgo: sed quid iuxta naturam prodigiosius anu virgine? Nisi matri tuae defluxisset flos ille, nos istum flosculum non haberemus. Quod si, ut spero, non sterile fuerit nostrum coniugium, pro una virgine multas dabimus.

Maria

Attamen aiunt, rem Deo gratissimam esse castitatem.

Pamphilus

Et ideo castam puellam mihi cupio nubere, ut cum illa caste vivam. Magis erit animorum quam corporum coniugium. Gignemus Reipublicae, gignemus Christo. Quantulum aberit hoc matrimonium a virginitate? Et fortasse olim sic convivemus, quemadmodum vixit cum Maria Ioseph. Sed interim discemus virginitatem. Non enim statim pervenitur ad summum.

Maria

Quid ego audio? Violanda virginitas, ut discatur?

Pamphilus

Quidni? Quemadmodum paulatim bibendo vinum parcius, discimus esse abstemii. Uter tibi videtur temperantior, qui in mediis deliciis accumbens abstinet, an qui semotus ab his, quae provocant intemperantiam?

Maria

Arbitror eum fortius temperantem, quem parata copia non potest corrumpere.

Pamphilus

Utri verius debetur laus castitatis, eine qui semet exsecat, an qui membris integris, tamen abstinet a Venere?

Maria

Equidem posteriori, meo calculo, tribuerim laudem castitatis, priori dementiam.

Pamphilus

An qui voto adstricti abiurant matrimonium, nonne quodam modo exsecant sese?

Maria

Videtur.

Pamphilus

Iam non est virtus non coire.

Maria

At non est?

Pamphilus

Sic accipe. Si per se virtus esset non coire, vitium esset coire. Nunc incidit, ut vitium sit non coire, coire virtus.

Maria

Quando hoc incidit?

Pamphilus

Quoties ab uxore ius suum petit maritus, praesertim si prolis amore quaerit complexum.

Maria

Quid si lasciviat? non est fas negari?

Pamphilus

Fas est monere, vel rogare potius blandius, ut temperet: pernegare instanti, fas non est. Quanquam hac quidem in parte raras audio querelas maritorum de suis uxoribus.

Maria

At dulcis est libertas.

Pamphilus

Imo gravis est sarcina virginitas. Ego tibi rex ero, tu mihi regina: imperabimus familiae nostro arbitratu: an tibi videtur ista esse servitus?

Maria

Vulgus coniugium capistrum vocat.

Pamphilus

Sed ipsi vero capistro digni sunt, qui sic vocant. Dic mihi, quaeso, an non animus tuus est alligatus corpori?

Maria

Videtur.

Pamphilus

Non aliter quam avicula caveae. Et tamen consule illum, an cupiat esse liber. Negabit, opinor. Quam ob rem? Quia libenter est alligatus.

Maria

Res est utrinque modica.

Pamphilus

Tanto tutior. Eam tu domi augebis parsimonia, quae non sine caussa dicta est magnum vectigal; ego foris industria.

Maria

Innumeras curas secum adferunt liberi.

Pamphilus

Sed iidem innumeras voluptates, ac saepenumero multo cum foenore reponunt parentibus officium.

Maria

Misera quaedam res est orbitas.

Pamphilus

An nunc orba non es? Quid autem opus in re dubia male ominari? Dic mihi, utrum malles nunquam nasci, an nasci moritura?

Maria

Equidem malim nasci moritura.

Pamphilus

Sic miserior est orbitas, quae prolem nec habuit, nec habitura est quemadmodum feliciores sunt, qui vixerunt, quam qui nec nati sunt, nec nascentur unquam.

Maria

Qui sunt isti, qui non sunt, nec erunt?

Pamphilus

Quanquam qui recusat ferre casus humanos, quibus omnes ex aequo sumus obnoxii, sive plebeii sumus, sive reges, is e vita migret oportet; et tamen quidquid acciderit, tu non feres nisi dimidium, ego maiorem portionem in me transferam. Ita si quid acciderit laeti, gemina fiet voluptas, si quid mali, societas adimet dimidium aegritudinis. Mihi vero, si fata vocent, dulce fuerit vel immori tuis complexibus.

Maria

Facilius ferunt homines, quod iuxta communes naturae leges accidit; sed video, quanto plus molestiarum adferunt nonnullis parentibus liberorum mores, quam mortes.

Pamphilus

Istius rei ne quid accidat, maxima ex parte in nobis situm est.

Maria

Qui sic?

Pamphilus

Quoniam fere boni nascuntur ex bonis, quod ad indolem attinet. Neque enim e columbis nascuntur milvii. Dabimus igitur operam, ut ipsi boni simus. Deinde curabimus liberos nostros ab ipso statim lacte sanctis praeceptis et opinionibus imbuendos. Plurimum refert, quid infundas rudi testulae. Ad haec curabimus, ut domi habeant exemplum vitae, quod imitentur.

Maria

Difficile est quod narras.

Pamphilus

Nec mirum; quia pulchrum est: atque ob hoc ipsum tu quoque difficilis es. At tanto studiis acrioribus huc enitemur.

Maria

Habebis sequacem materiam; tu vide, ut me formes fingasque.

Pamphilus

Sed interim pronuntia tria verba.

Maria

Nihil facilius; sed verba simulatque semel evolarint, non revolant. Dabo consilium utrique commodius. Ages cum tuis ac meis parentibus, ut utrorumque voluntate res transigatur.

Pamphilus

Ambire me iubes: tu potes tribus verbis rem certam reddere.

Maria

An possim, nescio: mei iuris non sum. Nec sine maiorum auctoritate olim coibant coniugia. Verum, utcunque est, arbitror, auspicatius fore nostrum coniugium, si parentum auctoritate coëat. Et vestrum est ambire, nobis decorum non est. Gaudet enim rapi virginitas, etiamsi nonnunquam vehementius amemus.

Pamphilus

Non pigebit ambire, modo ne me frustretur tuum unius suffragium.

Maria

Non frustrabitur; bono animo esto, mi Pamphile.

Pamphilus

Tu mihi heic religiosior es, quam vellem.

Maria

Imo tu tuum ipsius suffragium apud te prius expende. Nec affectum istum tuum adhibe in consilium, sed rationem. Quod affectus decernit, temporarium est: quod autem dictat ratio, perpetuo solet placere.

Pamphilus

Nae tu pulchre philosopharis; itaque parere certum est tuis consiliis.

Maria

Non poenituerit obsequii. Sed heus tu, incidit interim scrupulus, qui meum animum male habet.

Pamphilus

Valeant scrupuli.

Maria

Vin’ me nubere mortuo?

Pamphilus

Nequaquam sed revixero.

Maria

Amovisti scrupulum. Bene vale, mi Pamphile.

Pamphilus

Istuc tu cura.

Maria

Precor tibi laetam noctem. Quid suspiras?

Pamphilus

Laetam noctem ais? Utinam largiare, quod precaris.

Maria

Ne quid praepropere; adhuc tua messis in herba est.

Pamphilus

Nihilne tui mecum auferam?

Maria

Hunc pastillum, qui tibi cor exhilaret.

Pamphilus

Adde saltem osculum.

Maria

Cupio tibi virginitatem integram et illibatam tradere.

Pamphilus

An osculum aliquid decerpit virginitati?

Maria

Vis igitur, ut aliis quoque largiar oscula?

Pamphilus

Nequaquam: mihi servari volo mea oscula.

Maria

Tibi servo. Quanquam est aliud, cur in praesentia nec ausim dare osculum.

Pamphilus

Quid istuc?

Maria

Ais, tuum animum paene totum demigrasse in corpus meum; in tuo quam minimum superesse: vereor itaque, ne in osculo hoc ipsum; quod in te superest, transiliat in me, tuque iam totus fias exanimis. Accipe igitur dextram, mutui amoris symbolum, ac bene vale. Tu gnaviter rem gere. Ego interim Christum comprecabor, ut, quod agitur, utrique nostrum velit esse felix ac faustum.